Hoe goed het ook bedoeld is, soms kan kritiek je recht in je ziel raken. Je kent het verschil tussen opbouwende kritiek en afbrekende kritiek misschien, en misschien ken je technieken zoals in de ik-vorm spreken. Toch helpt dat allemaal niet wanneer iemand je bekritiseert en je dat in je diepste ik voelt. In Ik voel me op mijn ziel getrapt legt psycholoog Bärbel Wardetzki uit hoe kwetsing werkt en hoe je minder diep en heftig geraakt kunt worden. In dit artikel deelt ze inzicht in wat er precies gebeurt als je zo pijnlijk geraakt wordt door kritiek.
“Afwijzingen veroorzaken gevoelens van kwetsing en belediging wanneer ze als onderwaardering van ons als persoon, onze handelingen of onze betekenis voor een ander mens worden ervaren. Ze hoeven niet direct of opzettelijk te zijn, in die zin dat iemand probeert een ander mens bewust te kwetsen. Het kan ook gaan om terloopse opmerkingen of gebaren die helemaal geen betrekking hebben op een ander. Het gapen tijdens een voordracht kan zo’n onopzettelijke handeling zijn. Zulke toevalligheden kunnen afwijzingen worden als de gekwetste ze als zodanig interpreteert en als een afwijzing van zijn persoonlijkheid ervaart.
Een deelnemer aan een seminar zei:
‘Het is verbazingwekkend dat we als volwassen mensen telkens weer van streek raken door kleine dingen, die voor de ziel kennelijk zo betekenisvol zijn.’
Als je het zo bekijkt, kan iedere reactie uit de omgeving gevoelens van kwetsing en afwijzing teweegbrengen. Dat maakt de situatie niet eenvoudig, maar toont duidelijk aan hoeveel verantwoordelijkheid er ook aan de kant van de gekwetste ligt. Hij heeft vaak de keuze de afwijzing te accepteren of te negeren.
Moet je maar tegen kritiek kunnen?
Bij onopzettelijke kwetsing en afwijzing, waarbij de gekwetste de signalen onterecht interpreteert als tegen hem bedoeld, is het gemakkelijker de verantwoordelijkheid bij de gekwetste te leggen. Bij opzettelijke aanvallen, afkeuringen, beschimpingen en kritiek is dat al wat moeilijker. Dan lijkt de degene die kwetst de schuldige, omdat hij de ander bewust pijn doet. Bij nader inzien merken we toch dat ook in deze gevallen hetzelfde mechanisme werkt: in welke mate iemand zich gekwetst voelt, is afhankelijk van de betekenis die hij aan de gebeurtenis geeft.
Afwijzingen omvatten alles waardoor we ons niet bevestigd, geaccepteerd, naar waarde geschat en veilig voelen en waardoor onze eigenwaarde wordt genegeerd. Kritiek voldoet aan veel van deze criteria.
Hoort het bij kritiek dat het pijn doet?
Het is nu de vraag of kritiek in principe kwetsend is, zoals onder anderen Evelyn Kroschel stelt. Of moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan, wil kritiek als kwetsend worden ervaren? Hoewel kritiek altijd onze zelfinschatting beïnvloedt, hoeft ze niet automatisch kwetsend te zijn voor de bekritiseerde. Vaak is de eerste reactie op kritiek de schrik over het feit dat we iets fout hebben gedaan of dat iets van ons de ander niet bevalt. Dat is echter nog geen reactie die duidt op kwetsing of belediging.
Daarvan is pas sprake als de bekritiseerde zich ondergewaardeerd of afgewezen voelt, of zichzelf en de criticus minacht. Daarbij is een belangrijk criterium de vraag hoe zeker de bekritiseerde van zichzelf en van zijn bekritiseerde handelingen is. Hoe onzekerder zijn zelfinschatting is en hoe meer hij aan zichzelf en wat hij doet twijfelt, des te groter is het gevaar dat hij de kritiek als kwetsend ervaart. In dat geval zal hij aan zichzelf gaan twijfelen en waarschijnlijk ook aan de criticus.
Het doet er heel veel toe wie jou bekritiseert
In elk geval speelt de verhouding tot de criticus een belangrijke rol. Kan de bekritiseerde erop vertrouwen dat de kritiek op waarheid berust, of wordt hij doelbewust gekwetst?
Gewoonlijk worden we vaker door goede bekenden gekwetst dan door onbekenden; ten eerste omdat we hun uitspraken persoonlijker opvatten en ten tweede omdat we van hen hogere verwachtingen hebben en verwachten dat ze ons goed behandelen. Kritiek van een vriend kan ons daarom dieper raken en heviger kwetsen omdat we die juist van hem niet verwachten. Anderzijds kan de kritiek van een vriend belangrijk zijn omdat we ervan kunnen uitgaan dat hij het eerlijk meent en hij bovendien zijn waardering toont. Want je weet zelf wel hoe moeilijk het is en hoeveel moed het vergt om iemand die jou na staat te bekritiseren. De ander moet echt belangrijk voor je zijn, wil je dit risico nemen.
Onze reactie op kritiek hangt bovendien af van de omstandigheden waaronder de kritiek wordt geuit. We voelen ons misschien minder snel gekwetst wanneer we nadrukkelijk om kritische feedback hebben gevraagd dan wanneer we zomaar bekritiseerd worden. Afhankelijk van de toon waarop, met welke woorden en met welke bedoeling iemand kritiek levert, zullen we meer of minder gekwetst reageren.
Dit zijn de redenen dat kritiek zo diep kan kwetsen
Samenvattend volgen hier enkele criteria die een aanleiding tot gevoelens van kwetsing door kritiek kunnen zijn:
- Wanneer we een directe of verhulde minachting door de kritiek bespeuren.
- Wanneer we voor de ogen van derden worden bekritiseerd.
- Wanneer we ons in het algemeen niet gewaardeerd voelen, in de zin van ‘dat begrijp jij toch nooit’ of ‘dat doe je helemaal verkeerd’.
- Wanneer de kritiek onze totale persoonlijkheid treft en onze overtuiging dat we een sufferd zijn nog eens bevestigt.
- Wanneer kritiek ons op de zere plek raakt, waardoor we onze eigenwaarde niet meer overeind kunnen houden.
- Wanneer de ander ons de oplossing aanreikt en ons daarmee laat weten dat hij het beter weet.
- Wanneer we bij de ander meer ongeduld bespeuren dan welwillendheid.
- Wanneer het voor ons heel belangrijk is hier en bij deze persoon voortreffelijk te zijn.
- Wanneer de bedoeling van de kritiek is ons naar beneden te halen.
In al deze gevallen kan de kritiek nog zo mooi verpakt zijn, maar ze leidt naar alle waarschijnlijkheid tot een gevoel van kwetsing. Hoe geringer ons gevoel van eigenwaarde is, des te heftiger zullen we gekwetst op kritiek reageren en moeite hebben onze positieve kanten nog te erkennen.
Waar je zelf op kunt letten als je kritiek levert
Ook wanneer de kritiek respectvol wordt geleverd en de bekritiseerden het gevoel hebben ondanks hun fouten als persoon te worden gewaardeerd, moeten we ons altijd realiseren dat kritiek niet prettig is, dat het iemands gevoel van eigenwaarde kan aantasten en vaak een gevoel van kwetsing opwekt. Dat we dit weten, helpt ons erop te letten voldoende ondersteunend contact te bieden, wat het voor de bekritiseerde makkelijker maakt onze kritiek te accepteren en er constructief gebruik van te maken. We moeten daarom zorgvuldig met onze kritiek omgaan en haar op basis van een goed contact in combinatie met positieve feedback overbrengen, omdat we anders onnodige kwetsingen kunnen veroorzaken.”
Dus waarom doet kritiek dan pijn?
Kritiek doet pijn wanneer het jou als persoon afwijst, schrijft Bärbel Wardetzki in dit artikel. Wanneer je veel zelfvertrouwen hebt, je goed in je vel zit, en je er van overtuigd bent dat je goed genoeg bent, zal kritiek je minder snel pijn doen. Maar op een slechte dag, vanuit de mond van iemand die belangrijk voor je is, en met een hint van afwijzing kun je het diep in je ziel voelen.
Wat kun je daar dan aan doen? Wanneer het je overkomt, probeer dan in het rijtje redenen hierboven te kijken waar het precies pijn doet. Probeer te praten over wat je dwarszit met iemand die je vertrouwt. Als het je echt belemmert in je leven, kan het goed zijn om professionele hulp te vragen.
Ik voel me op mijn ziel getrapt
Kwetsing en afwijzing gaan tot diep in je ziel. Wil je meer inzicht in hoe dat precies werkt en zou je willen weten hoe je je er meer tegen kunt wapenen? Dan is Ik voel me op mijn ziel getrapt van Bärbel Wardetzki een aanrader.
Kritiek geïncasseerd? Lees verder:
Hoogsensitiviteit: vier tips om los te laten wat anderen van je vinden
De angst achter: wat zullen ze wel niet van me denken?
Schaamtevrij leven: dit is het belangrijkste ingrediënt
Bärbel Wardetzki is een bekende Duitse psychotherapeute met een praktijk in München. Ze geeft lezingen in binnen- en buitenland en organiseert seminars voor professionals en geïnteresseerde leken. Ze heeft twaalf boeken op haar naam staan.
